Ziwano ke merdim bîyayîşê xo ra nat, komelê xo mîyan de bi hawayêko tebîî museno, pê beno sosyal, tede huner û kulturê xo vîneno; no ziwanê merdimi yo esasî yo. No het ra heqê ziwanî, hem heqêko şexsî hem zî heqêko komelkî yo.
Ewro yeno zanayîş ke dinya de nêzdîyê 7 hezar ziwanî yenê qiseykerdiş û înan mîyan ra 2500 hebî binê rîskê vîndîbîyayîşî de yê.
Semedo ke bale bianco nê rîskî ser, 17ê Teşrîna Peyêne ya 1999î de UNESCOyî 21ê Sibate, bi nameyê “Roja Ziwanê Esasîyî yê Mîyanmiletan” îlan kerde. Serra 2000 ra nat zî seba ke desteg bido zafkultur û zaf ziwanîye, bi nameyê “Roja Ziwanê Esasîyî yê Dinya” ame pîrozkerdene.
Serra 24ina Roja Ziwanê Esasî yê Dinya de çi heyf ke vîndîbîyayîşê ziwanan dewam keno û zaf ziwanî binê rîskî de yê. Ziwanê ke vîndî bene yan zî binê rîskî de yê, ziwanê kemîmiletan û komelanê bêdewletan ê. Ziwano ke merdim tewr asan pê sosyal beno, keweno tekilî û averşîyayîşê xo bi hawayêko tewr asan dano dewamkerdiş, ziwano esasî yo. Coka ziwanê esasîyî de heqê perderdeyîyî, heqêko esasî yo. Komelê ke bi ziwanê xo perwerde bene, her het ra averşîyayîşê înan zedîyeno û bi no hawa seypêyîya komelan hîna asan bena. Ney ra wet goreyê heme cigêrayîşan gedeyê ke bi ziwanê xo perwerde bene, heto pedegojîk ra hîna benê serkewteyî.
Labelê dewletê serdestî bi asîmîlasyon û yewperestîye, ziwananê xo yê serdestan komelanê bînan rê zî kene mecbûrî. La ziwano esasî, nîşan û neqilkerê estbîyayîş û nasnameyê komelan o. Komelî bi ziwananê xo awan benê. Komelo ke ziwanê ci çinîyo, zaf zor o ke komelbîyayîşê xo bido dewamkerdene. Heme ziwanê ke vîndî bîyê, binê rîskî de yê û yene qiseykerdiş, erjê tarixê heme merdimatîyî yê. Ganî serê ziwanan ra polîtîkayê yewperestîye û asîmîlasyonî wedarîyê. Ganî şarî bieşkê bi ziwananê xo qisey bikerê, perwerde bibê, ciwî û kulturanê xo bide dewamkerdene. Mera bi zafziwanîye û zafkulturîye komelî eşkenê pîya, aştîye de û bi hawayêko azad biciwîyê.
Hetê qiseykerdişê ziwanê esasîyî de rewşa Tirkîyayî, rewşa dinya ra xerabêr a. Zereyê sînoranê Tirkîyayî de zanîyeno ke normal de 36 ziwanî yenê qiseykerdene. Goreyê tespîtanê UNESCOYÎ 3 ziwanî vîndî bîyê, 18 ziwanî zî binê rîskê vîndîbîyayîşî de yê. Tirkîya de zaf ziwanî estê. Tamîmê Dersanê Weçîniteyan ra pey 2012 ra nat mektebo mîyanên de Tirkî ra wet zî tayê ziwanan de dersî eşkenê bigîrîyê. Gedeyêk, heta sinifa pancine ziwanê xo ra biaqitîyo û bi ziwano resmî perwerdeyê zanistî, huneri, kulturî bibo, na rewşe hem îxlalê heqanê gedeyan ana meydan, hem zî heto pedegojîk ra zerar dana gedeyî. Seba musnayîşê ziwan û dîyalektanê cîyayan, ûsilê ziwanê weçîniteyî, hem wayîrê têsîrêko kemî yo hem zî nê ziwanan wêçînayîş û mekteban de nê ziwanan musayîş bîyo bêîmkan. Seba ke goreyê îxtîyacan mamosteyî tayîn nêbenê, seba ke hûmara wendekaranê weçînayoxan rê şertê cêrsînorî estê, seba ke materyal û kitabê dersî kemî yê û îdareyî bêxeberê gede û welîyan dersan weçînenê yan zî midaxele bi înan kene, no heq zî nîno şixulnayîş. Ney ra wet seba ke keye û gedeyî mobîng û îzolasyon ra tersenê zî nêeşkenê nê heqê xo bi hawayêko aktîf bişuxulnê.
Seba çareserîya “Meseleya Kurdan” û aştîya komelkîyî tewr verên ganî astengîyê vernîya ziwan û dîyalektanê Kurdkîyî bêrê wedartene. TRT Kurdî ya ke serra 2009î ra nat weşanan kena la wayîrê referansêkê qanûnîyî nîya û programê dersanê weçîniteyan hetê ziwanî ra nêeşkenê îxtîyacanê miletê Kurdî rê bibê cewabî. Her hetê ciwîye de ziwanê kurdkî marûzê tehdît û hêrîşan yeno. Ney ra wet ma vînenê ke walî û qeymeqamî zî goreyê kêfê xo eşkenê tîyatro, sînema, konser û çalakîyanê sey nînan qedexe bikerê.
Belgeyanê mîyanmiletanê cîhanî de mesûlîyetê dewletan ameyê aşkerekerdiş. Goreyê nê belgeyan ganî dewletî şertan bîyarê meydan ke her gede bieşko ziwanê xo bimuso û bi ziwanê xo daxilê ciwîye bibo.
Tirkîya, ganî îxtîrazanê xo yê vera madeyanê 17in, 29in û 30in ê Peymanê Heqanê Gedeyan wedaro. Nînan ra wet belgeyê heqanê merdiman ê cîhanî ke Tirkîya zî îmzeker o, ganî nê belgeyan de zî îxtîrazanê xo yê vera musnayîş û averberdişê ziwan, kultur û bawerîyanê cîyayan de wedaro. Seba ke perwerde de semedê gedeyan rewşêka seypêye û azadîwaze biba wa Tirkîya bibo îmzakerê “Peymanê Vera Cîyavînayîşî yê Perwerde de” yê MY-UNESCOyî û mesûlîyetê xo bîyaro ca.
Ma bi nameyê Komeleyê Heqanê Merdiman, Roja Ziwanê Esasîyî yê Dinya pîroz kene. Ma wazenê ke wa her kes bieşko bi ziwanê xo perwerde bibo û bi ziwanê xo dinya dir bikewo têkilî.
21ê Sibate Roja Ziwanê Esasîyî yê Dinya heme ziwanan rê Pîroz bo!
KOMELEYÊ HEQANÊ MERDIMAN
